آسم، یکی از اختلالات راه‌های هوایی است. آسم در کودکان شیوع بیشتری دارد و هرچه کودک به سمت بزرگسالی می‌رود معمولا علائم آزاردهنده آسم از بین می‌رود. بیشتر موارد آسم با رشد کودک و ورود به بزرگسالی از بین می‌روند.
گاهی شروع آسم در بزرگسالی است. زمانی‌که آسم در بزرگسالی شروع شود احتمال درمان و از بین رفتن علائم آن بسیار کمتر از آسم کودکی است.
آسم در کودکان چگونه اتفاق می‌افتد؟
تحقیقات مختلفی درباره علت به‌وجود آمدن آسم انجام شده است. آسم در کودکان زمینه ژنتیکی دارد یعنی هر کودکی که مبتلا به آسم شود به احتمال زیاد از نظر ژنتیکی مستعد آسم بوده است. یک سری شرایط و بیماری‌هایی در کنار آسم وجود دارند که در صورت مشاهده، احتمال آسم را در آن کودک بیشتر می‌کند برای مثال اگزمای روی پوست کودکان، به معنی مستعد بودن کودک برای آسم و آلرژی است.
اگزما به صورت زبر شدن پوست همراه با پوسته ریزی و خارش است که بیشتر در روی آرنج و زانو و پشت دست مشاهده میشود. مرطوب و تمیز نگهداشتن محل اگزما به درمان کمک می‌کند. کودکانی که مستعد آسم هستند، بعد از یک سرماخوردگی و عفونت تنفسی ساده، سرفه طولانی‌تری نسبت به سایر کودکان دارند. این سرفه‌های طولانی نشان‌دهنده مستعد بودن کودک برای آسم است.
بیشتر بخوانید: همه چیز درباره آلرژی
علت آسم افزایش پاسخ تحریکی راه‌های هوایی است.
آسم در حقیقت التهاب راه‌های هوایی و حملات اسپاسم برونش است که به صورت برگشت‌پذیر رخ می‌دهد یعنی بعد از حملات مجددا برونش‌ها (راه‌های هوایی) گشاد می‌شوند.
مواد مختلف باعث تحریک راه‌های هوایی می‌شوند. این تحریکات می‌تواند ناشی از مواجهه با مواد آلرژی‌زا مانند عطر و گرده گیاهان باشد و یا به دلیل ورزش باشد. در بیماری آسم، راه‌های هوایی دچار التهاب می‌شوند. این التهاب راه‌های هوایی را تنگ می‌کند و باعث تنگی نفس میشود. علت انقباض راه‌های هوایی ترشح یک سری فاکتورها از سلول‌هایی به نام ماست‌سل در بدن می‌باشد. این واسطه‌های التهابی که در بدن ترشح میشود و باعث التهاب و اسپاسم راه هوایی میشود، لکوترین نام دارد.
علائم آسم در کودکان چیست؟
اصلی‌ترین علامت آسم در کودکان، تنگی نفس است. بسته به اینکه این تنگی نفس چند بار در هفته و چند بار در روز اتفاق می‌افتد بیماری آسم در کودکان طبقه‌بندی میشود و درمان مشخص میشود. تنگی نفس محرک‌های مختلفی از جمله مواد آلرژی‌زا، ویروس، گرده گیاهان، دود سیگار و … دارد. همه این شرایط می‌تواند محرک شروع تنگی نفس و سرفه باشد. بیماری آسم شامل دو مرحله حمله آسم و مرحله بین حملات است. بین حملات آسم معمولا کودک هیچ علامتی ندارد اما به محض اینکه حمله آسم شروع شود، سرفه‌های شدید، تنگی نفس، تنفس صدادار و خرخر کردن شروع میشود و اگر درمان مناسب نگیرد می‌تواند حتی باعث خفگی و مرگ کودک شود.
علائم هنگام حمله آسم
- تنگی‌نفس
- سرفه
- صدای تنفسی بلند
- تنفس سخت
- صدای تنفسی غیر طبیعی در معاینه پزشک
تشخیص آسم در کودکان چگونه صورت می‌گیرد؟
بخش بزرگی از تشخیص آسم در کودکان به کمک علائم آن است. علائم آسم، شرح حال حمله‌های آسم و پاسخ‌دهی حمله‌ها به اسپری آسم، به تشخیص کمک بسیاری می‌کند. همچنین معاینه ریه با گوشی پزشکی در هنگام حملات آسم و شنیدن صداهای ریه باعث تشخیص دقیق آسم میشود. در مواردی که آسم خفیف است و حملات آسم رخ نمی‌دهد، تشخیص به کمک تست اسپیرومتری انجام میشود.
اسپیرومتری چیست؟
اسپیرومتری به کمک فوت کردن درون یک دستگاه و ثبت داده‌های حاصل از آن انجام میشود.
به کمک تست اسپیرومتری، حجم هوای ریه و ظرفیت ریه سنجیده میشود. در صورت مشاهده هرگونه کاهش حجم ریه یا مشکلات دیکر که به تنگی راه‌های هوایی ربط داشته باشد، پاسخ‌دهی این تنگی به اسپری سالبوتامول سنجیده میشود. اگر تنگی راه هوایی به کمک اسپری برطرف شود، آسم تشخیص داده میشود.
درمان آسم در کودکان چیست؟
پایه و اساس درمان آسم در کودکان استفاده از اسپری به همراه قرص است. داروهای آسم در واقع التهاب بدن را کاهش می‌دهند و با گشاد کردن راه‌های هوایی، تنفس را ساده‌تر می‌کنند. درمان آسم در حمله آسم با درمان روتین فرق دارد. درمان روتین آسم درکودکان به پیشگیری از حملات آسم کمک می‌کند و اگر کودکی در هنگام دریافت درمان روتین دچار حملات مکرر آسم شود یکی از دو تشخیص زیر برای او مطرح است:
۱. دارو را درست و به موقع مصرف نمی‌کند
۲. داروی تجویز شده برای او مناسب نیست
هر کودک مبتلا به آسم باید تحت نظر متخصص آسم و آلرژی دارو بگیرد و با چکاپ دوره‌ای بیماری‌اش به خوبی کنترل شود زیرا عدم کنترل صحیح آسم در کودکان می‌تواند در رشد کودک تاثیر منفی بگذارد.
در ادامه انواع داروهای آسم را به همراه عوارض و کاربرد آن بررسی می‌کنیم.
اسپری‌های گشادکننده راه هوایی از چه ماده دارویی تشکیل شده‌اند و چه عوارضی دارند؟
گروه دارویی این اسپری‌ها بتا اگونیست نام دارد. این اسپری‌ها باعث گشاد شدن راه‌های هوایی می‌شوند و اسپاسم راه هوایی را از بین می‌برند. مثال‌هایی از این دسته داروها، تربوتالین، آلبوترول و متاپروترنول است. این سه دارو تاثیر کوتاه و سریع دارند. یعنی هنگامی که اسپری تربوتالین مصرف کنید به سرعت اسپاسم راه هوایی برطرف میشود و اثر کوتاهی دارد و دارو به سرعت از بدن حذف میشود.
دسته دیگری از این داروها وجود دارند که اثر ضد اسپاسم ریوی آنها طولانی‌تر باقی می‌ماند مانند داروی سالمترول و فورمترول. طول اثر این دو دارو بسیار زیاد است و حتی ممکن است بیشتر از ۱۲ ساعت اثر گشادکنندگی برونش آنها باقی بماند. کاربرد اصلی اسپری‌های گشادکننده برونش درمان آسم است اما گاهی در بیماری‌های حساسیتی شدید هم استفاده میشود. از اسپری‌های کوتاه اثر مانند تربوتالین در حملات آسم استفاده میشود. در حملات آسم مهم شروع سریع اثر داروست و نیازی به اثر طولانی آن نداریم. حداکثر مدت اثر این داروها ۴ ساعت است و هیچ پیشگیری از حملات بعدی آسم نمی‌کند.
موثرترین دارو هنگام حمله حاد آسم همین اسپری کوتاه مدت گشادکننده برونش است. اما از اسپری‌هایی با اثر طولانی مانند سالمترول برای پیشگیری از حملات آسم استفاده میشود. برای مثال قبل از ورزش کردن از این اسپری برای پیشگیری از حمله آسم هنگام ورزش استفاده میشود. گاهی به صلاح دید پزشک از اسپری طولانی‌اثر آسم، برای کنترل بیماری به صورت روتین و روزانه استفاده میشود.
از این اسپری‌های طولانی اثر نباید برای درمان حمله حاد آسم استفاده کرد زیرا در حملات حاد نیاز به شروع سریع اثر اسپری داریم اما این اسپری‌ها مدتی طول می‌شکد تا اثرشان شروع شود. همچنین از اسپری گشادکننده راه هوایی نباید به تنهایی در درمان آسم استفاده کرد و حتما باید در کنار استروئیدها تجویز شود.
عوارض داروهای گشادکننده راه هوایی
اصلی‌ترین عارضه این داروها لرزش عضلانی است. حتی با دوزهای کم و حتی استفاده استنشاقی، لرزش عضلانی در برخی موارد مشاهده شده است. داروهای گشادکننده عروقی تاثیر اندکی روی قلب دارند و باعث بهم ریختن ریتم قلب یا آریتمی می‌شوند. این داروها تپش قلب را بیشتر می‌کنند و باعث افزایش ضربان قلب می‌شوند و اگر شما بیماری قلبی نیز داشته باشید مصرف این داروها ممکن است در شما آریتمی ایجاد کند.
کاربرد تئوفیلین در آسم در کودکان چیست؟
تئوفیلین از دسته داروهای متیل گزانتین است. متیل گزانتین‌ها باعث مهار فسفودی استراز در بدن می‌شوند و با این مکانیسم باعث گشاد شدن برونش‌ها می‌شوند اما قطعا عوارض آنها از داروهای دسته قبلی که بتاآگونیست نامیده می‌شوند کمتر است. تئوفیلین به صورت قرص آهسته رهش به فروش می‌رسد که با آزاد کردن آرام ماده دارویی باعث کنترل آسم شبانه میشود.
کابرد اصلی قرص تئوفیلین کنترل آسم شبانه و کاهش حملات شبانه است.
عوارض جانبی تئوفیلین
مشکلات گوارشی و لرزش بدن و بی‌خوابی جزو عوارض اصلی داروی تئوفیلین هستند.
سایر عوارض تیوفیلین شامل تهوع، استفراغ، افت فشارخون، آریتمی قلبی و تشنج می‌باشد.
درصورتی که قرص تئوفیلین به مقدار بالایی مصرف شود و کودک دچار مسمومیت شود از داروهای بلاکر بتا مانند پروپرانولول به عنوان ختثی کننده در مسمومیت با تئوفیلین استفاده میشود.
درمان آسم در کودکان به کمک کورتون استنشاقی
همانطور که گفته شد، درمان کورتون برای آسم به کاهش التهاب راه‌های هوایی و کاهش تنگی ناشی از التهاب راه هوایی کمک بسیاری می‌کند به همین دلیل کورتون جزو اصلی‌ترین درمان آسم است. تا چند سال قبل، از داروهای بتاآگونیست به عنوان درمان شروع کننده آسم استفاده می‌شد اما امروزه به عنوان اولین داروی شروع کننده درمان در آسم از کورتون استفاده میشود و به خوبی هم در کودکان پاسخ درمانی مشاهده شده است و کورتون توانسته است تعداد عود و حملات و تعداد دفعات بستری در بیمارستان را به طور موثری کاهش دهد.
اسپری‌هایی که حاوی کورتون هستند و در آسم تجویز می‌شوند شامل موارد زیر است
مومتازون
دوز معمول استفاده از اسپری بینی مومتازون روزانه دو پاف است. معمولا اسپری بینی مومتازون را برای آبریزش بینی‌های شدید بعد از سرماخوردگی یا آلرژی فصلی و آبریزش شدید ناشی از آن تجویز می‌کنند.
فلوتیکازون
اسپری دهانی فلوتیکازون با دوز مینیمم ۸۸ mcg تا دوز ماکزیمم ۴۴۰mcg روزی دو بار تجویز میشود. بسته به شدت علائم آسم و صلاح دید پزشک، دوز دارو برای هرشخص تنظیم میشود.
بکلومتازون
دوز توصیه شده اسپری دهانی بکلومتازون ۴۰ تا ۸۰ mcg دو بار در روز است. زیر پنج سال مطالعه‌ای از نظر عوارض این دارو انجام نشده است. بسته به وزن کودک و شدت علائم دوز دارو تنظیم میشود.
اسپری دهانی کورتون، می‌تواند با تغییر میکروب‌های نرمال دهانی باعث عفونت قارچی دهان شود. برای جلوگیری از این مشکل بهتر است بعد از استفاده از اسپری دهانی کورتون، دهان خود را با آب چند مرتبه بشویید.
آسم در کودکان گاهی باعث تجویز دوز بالای اسپری کورتون جهت کنترل آسم میشود. کودکانی که دوز بالای کورتون را استفاده می‌کنند در معرض عوارض ناشی از آن هستند. دوز بالای اسپری کورتون می‌تواند باعث افزایش ریسک پوکی استخوان شود که با شکستگی‌های متعدد استخوان خود را نشان می‌دهد.
کودکانی که اسپری کورتون با دوز بالا استفاده می‌کنند دچار اختلال در رشد و کوتاه قدی می‌شوند.
اگر مطلب کورتون را مطالعه کرده باشید، میدانید که کورتون‌ها مشابه هورمون‌هایی هستند که در بدن از غده آدرنال ترشح می‌شوند. هرگاه کورتون با دوز بالا طولانی مدت مصرف شود غده آدرنال بدن، کم‌کار میشود و هورمون‌هایش را تولید نمی‌کند و بدن به آن داروی کورتونی وابسته میشود. همیشه بخاطر داشته باشید که استفاده از داروی کورتونی می‌تواند باعث مهار آدرنال شود و باید به آرامی دارو را قطع کنید.
گاهی حمله آسم طولانی باقی می‌ماند و قطع نمی‌شود. درمان اصلی در حمله آسم، تجویز کورتون وریدی است. دو داروی پردنیزولون و هیدروکورتیزون هنگامی که به صورت وریدی و داخل عروقی تجویز شوند، باعث قطع حمله آسم می‌شوند. در حملات شدید آسم در کودکان که منجر به بستری شدن کودک میشود، معمولا از کورتون خوراکی استفاده میشود و هنگام ترخیص دوز کورتون خوراکی را به آرامی کم می‌کنند یا آن را به کورتون استنشاقی تبدیل می‌کنند.
اساس درمان آسم چگونه است؟
بر اساس علائم و حملات آسم، ابتدا باید آسم را مرحله بندی کنیم. هر چه از مرحله یک بالاتر می‌رویم، شدت آسم و تعداد حملات بیشتر میشود و درمان ما هم قوی‌تر و با دوز بالاتر انجام میشود. تا چند سال قبل برای درمان آسم در مرحله اول از اسپری‌های کوتاه اثر بتاآگونیست استفاده می‌شد اما امروزه بر اساس جدیدترین منابع علمی و تحقیقات، بهترین اثر زمانیست که در درجه اول از کورتون با دوز پایین استفاده شود. کورتون می‌تواند تعداد دفعات بستری و حملات آسم را به شدت کاهش دهد زیرا اساس بیماری آسم در کودکان التهاب راه‌های هوایی است و تنها دارویی که این التهاب را بهبود می‌بخشد اسپری کورتون است.
مراحل آسم
مرحله اول آسم
زمانی می‌گوییم کودک در مرحله یک از بیماری آسم است که علائم آسم کمتر از ماهی دو بار اتفاق بیفتد. تعدادحملات کمتر از ماهی دو بار، نیازمند دریافت اسپری کورتونی با دوز پایین در زمان دریافت اسپری بتااگونیست کوتاه اثر است. یعنی به کودک آموزش داده میشود هنگامی که دچار حمله آسم شد، فورا از اسپری بتااگونیست کوتاه اثر مانند آلبوترول استفاده کند و همراه با آن یک اسپری کورتون ضعیف و با دوز پایین مصرف کند.
مرحله دوم آسم
زمانی آسم در کودکان در مرحله دوم شناخته میشود که حملات آسم بیشتر از دو بار در ماه اتفاق بیفتد اما حملات هرروز نباشد. در این مرحله برای کودک هر روز اسپری فورمترول به همراه کورتون (کورتون با دوز ضعیف) تجویز میشود.
مرحله سوم آسم
کودک در این مرحله بیشتر روزها علائم حملات آسم را تجربه می‌کند و حداقل یک بار در هفته با حمله آسم از خواب بیدار میشود. این مرحله علائم شدیدتر است و نیازمند درمان منظم روزانه اسپری کورتون با دوز پایین به همراه یک اسپری طولانی اثر بتاآگونیست مانند سالمترول است.
مرحله چهارم آسم
در این مرحله از آسم، علائم آسم بسیار شدیدتر شده است. تقریبا هر روز حملات آسم تجربه میشود و بیشتر از هفته‌ای یک شب کودک با علائم آسم از خواب بیدار میشود. همچنین ریه عملکرد طبیعی خود را از دست داده است. در این مرحله کورتون با دوز متوسط به همراه بتااگونیست طولانی اثر مانند سالمترول و فورمترول تجویز میشود.
مرحله پنجم آسم
هنگامی که کودک را در این مرحله قرار می‌دهید، لازم است داروی کورتون را با بالاترین دوز و اسپری بتااگونیست طولانی اثر را نیز با بیشترین دوز ممکن برای او روزانه تجویز کنید. در این مرحله کودک هر روز حملات آسم دارد و تقریبا هر شب با علائم آسم از خواب بیدار میشود و یا درمان‌های مرحله قبلی روی او جواب نداده است.
در بیماری آسم در کودکان پزشک با توجه به شرایط کودک او را در مرحله مناسب دسته‌بندی می‌کند و درمان شروع میشود با شروع درمان و دریافت منظم دارو، کودک به مرحله پایین‌تر می‌رود و به تدریج دوز دارو کمتر میشود و معمولا با رسیدن به دوران بلوغ، اسپری آسم قطع و آسم خودبخود درمان میشود. در تعداد بسیار کمی از بیماران نیز ممکن است آسم تا بزرگسالی باقی بماند و همیشه نیاز به دریافت دارو باشد که این موارد بسیار نادر است. برای کنترل بهتر آسم، باید کودک تحت نظر متخصص آسم و آلرژی باشد و از نظر شدت علائم و دریافت درمان صحیح بررسی شود.
