علائم بیماری سل شامل علائم ریوی و علائم خارج ریوی است که علائم خارج ریوی بیشتر در افراد با ایمنی ضعیف ایجاد میشود. عامل ایجادکننده بیماری سل، گروهی از باکتریها هستند که با عنوان مایکوباکتریوم شناخته میشوند. بیماری سل جزو قدیمیترین بیماریهای شناخته شده است که در بسیاری از کشورهای جهان ریشهکن شده است. بیماری سل جزو یکی از دلایل اصلی مرگومیر شناخته شده است. بسیار مهم است که بعد از تشخیص بیماری سل، درمان بهدرستی و کامل انجام شود. در صورت درمان اشتباه و یا ناقص در طی پنج سال پنجاهدرصد مرگومیر دارد. بیماری سل توسط ذرات آلوده به باکتری که در محیط پخش میشوند منتقل میشود و درمان آن بر پایه چهار داروی آنتیبیوتیک است.
بیشتر بخوانید: علائم گرمازدگی + درمان آن
میزان بروز سل در ایران چقدر است؟
آمار بروز سل در ایران، کمتر از یکدهم آمار جهانی است. ایران با واکسیناسیون منظم کودکان تا حد زیادی از بیماری سل پیشگیری میکند؛ اما شیوع بالای سل در کشورهای همسایه مانند افغانستان و پاکستان میتواند آمار سل در ایران را بسیار تحتتأثیر قرار دهد. وجود آمار بالای مهاجرت از این کشورها به ایران میتواند کشور را در خطر افزایش آمار سل قرار دهد. مخصوصاً در افرادی که به دلیل شغل خود مواجهه بالایی با این مهاجران دارند در ریسک خطر بیماری سل قرار دارند و ممکن است بیشتر علائم بیماری سل را نشان دهند.
چگونه تماس با باکتری سل باعث ایجاد بیماری سل میشود؟
معمولاً باکتری سل در ریه افراد زندگی میکند و با سرفه، عطسه و صحبتکردن باعث آلودهشدن افراد سالم میشود. در هر عطسه یا سرفه نزدیک به ۳۰۰۰ ذره عفونی حاوی باکتری سل در هوا پراکنده میشود که بهراحتی میتواند هر شخص سالمی را بیمار کند.
عوامل زیر در انتقال بیماری سل مؤثرند:
- احتمال تماس با فرد مبتلا به سل مسری
- میزان نزدیکی به فرد بیمار
- مدتزمان نزدیکی به فرد بیمار
- محیط تماس با بیمار و شرایط تهویه محیط
معمولاً سل آخرین تشخیصی است که پزشکان به آن فکر میکنند به همین دلیل زمان تشخیص و درمان معمولاً با تأخیر صورت میگیرد و مطالعات تخمین زده است که فرد مبتلا به بیماری سل قبل از آنکه بیماری را تشخیص بدهیم تا بیست نفر را میتواند بیمار کند.
پس از آنکه میکروب سل وارد بدن شما بشود احتمال آنکه بتواند بیماری ایجاد کند یا خیر کاملاً به ایمنی بدن شما بستگی دارد. بهطوریکه اگر بدن بتواند بهخوبی در برابر این میکروب از خودش حفاظت کند احتمال آنکه بیماری سل شروع شود تنها ده درصد است. یعنی از هر صد نفری که در معرض میکروب سل قرار میگیرد تنها ده نفر مبتلا خواهند شد.
از زمان شروع عفونت سل و ورود باکتری به بدن تا زمان شروع علائم بیماری سل در مرحله حاد سل ممکن است فاصله زیادی باشد. در برخی شرایط که دفاع بدن مشکل دارد برای مثال بیماری مانند ایدز خطر فعالشدن سل بسیار بیشتر از سایر افراد است؛ بنابراین هر کسی که در معرض سل قرار گیرد مبتلا به عفونت سل میشود؛ اما اینکه علامتی از بیماری سل بدهد یا خیر به وضعیت سلامت و ایمنی هرکس بستگی دارد.
در واقع بیماری سل زمانی علامتدار میشود که ایمنی بدن شخص کاهش پیدا کند. تنها ده درصد موارد سل تبدیل به بیماری فعال میشوند. گفتیم که نقص ایمنی بدن ارتباط مستقیم با بیماری سل دارد. پس شرایط و بیماریهایی که باعث تضعیف ایمنی میشوند، باعث ریسک بالاتری برای بیماری سل میشود؛ مانند کسانی که مبتلا به ایدز هستند که بهاحتمال بیشتری بیماری سل فعال را نشان میدهند.
بهطورکلی کسانی که هرکدام از شرایط زیر را داشته باشند بیشتر مستعد بیمار شدن با باکتری سل و علامتدار شدن هستند:
- عفونت اخیر سل کمتر از یک سال قبل
- عفونت ایدز
- نارسایی مزمن کلیه
- دیابت
- استفاده از مواد مخدر تزریقی
- الکل و مصرف بالای آن
- داروهایی که ایمنی بدن را ضعیف میکند؛ مانند کورتون
- پس از پیوند کلیه و قلب
- سیگارکشیدن
- سوءتغذیه
علائم بیماری سل چیست؟
علائم بیماری سل میتواند دو نوع مختلف باشد: علائم بیماری سل ریوی و علائم بیماری سل خارج ریوی، که علائم خارج ریوی بیشتر در افراد با ایمنی ضعیف ایجاد میشود.
علائم بیماری سل با درگیری ریه چیست؟
- علائم بیماری سل با درگیری ریوی اولیه، ممکن است محسوس نباشد و یا فقط تب و درد قفسه سینه ایجاد کند. این درد قفسه سینه بیشتر با تنفس مرتبط است و در هنگام تنفس درد تشدید میشود. این نوع از عفونت ریوی بیشتر در کودکان مشاهده میشود. عفونت سل بیشتر در مناطقی از ریه مشاهده میشود که تماس بالاتری با هوا دارند؛ یعنی مناطق پایینی و میانی ریه.
- گاهی ضایعات قرمزرنگ روی پاها از علائم بیماری سل است.
- در دیگر علائم بیماری سل ممکن است بخش قرمز داخل پلک چشم، ملتهب شود و حتی ضایعات تاپلی شکل نیز در داخل پلک دیده شود.
ضایعات اولیه عفونت سل معمولاً خودبهخود خوب میشوند و ممکن است بعدها بهصورت یک بخش کوچک در تصاویر گرافی ریه مشاهده شود. این سل اولیه در کسانی که سن کمتری دارند یا ایمنی ضعیف دارند ممکن است به سمت بیماری پیشرفته برود اگر این سل اولیه پیشروی کند، منطقه کوچک درگیری اولیه بهسرعت بزرگ میشود و کانونهایی حفره مانند در ریه ایجاد میکند که این حفرات در تصاویر ریه بهراحتی قابلمشاهده هستند.
گاهی عفونت اولیه ریه در بیماری سل به خون منتشر میشود و حتی ممکن است به سمت مغز برود و باعث ایجاد مننژیت سلی بشود که این تغییرات در افرادی که ایمنی ضعیف دارند و یا مبتلا به بیماری ایدز باشند بیشتر است.
علائم بیماری سل ثانویه چیست؟
اگر شما یکبار به سل مبتلا شدهاید و این عفونت در بدن شما پنهان مانده است، در صورت درگیری دوباره با بیماری سل عفونت ثانویه یا دوبار فعال شده سل ایجاد میشود. این بیماری نیز با تشکیل حفره در ریه و درگیری منتشر ریه همراه میشود. در این مرحله بیمار بهراحتی عفونت سل را در محیط پخش میکند؛ اما بعد از شروع درمان تمامی علائم مانند تب و سرفه بهبود مییابد.
علائم بیماری سل در این مرحله:
- تب در هنگام روز
- تعریق در هنگام شب
- احساس بیاشتهایی
- وزنتان کم میشود
- بیحالی و ضعف زیاد
- سرفهها در ابتدا خشک هستند و فقط صبح وجود دارند؛ اما بهمرورزمان سرفه خلط دار میشود.
- در صورت تخریب شدید ریه و فرسایش عروق ریه، سرفهها با خلط خونی همراه میشوند که از علائم بیماری سل (شایع) است.
- اگر بیماری بخش زیادی از ریه را درگیر کند تنگی نفس ایجاد میشود.
- سل در این مرحله ممکن است تغییراتی نیز در آزمایش خون ایجاد کند. کمخونی، افزایش فاکتور التهابی، افزایش گلبولهای سفید و افزایش پلاکت همگی از علائم آزمایشی این بیماری است.
علائم بیماری سل خارج ریوی کدام است؟
تمام مناطق زیر میتوانند با سل آلوده بشوند و علامت مخصوص خود را ایجاد کنند:
۱. علائم بیماری سل در گرههای لنفاوی
درگیری گرههای لنفاوی از علائم شایع بیماری سل است. این درگیری در کسانی که ایمنی ضعیف دارند و یا کودکان بیشتر مشاهده میشود. علامت اصلی این درگیری ورم کردن گره لنفاوی است که بیشتر در پشت گردن و یا بالای ترقوه مشاهده میشود. در ابتدا این درگیری بهصورت نقطهای است؛ اما با پیشرفت عفونت ممکن است نواحی ملتهب شوند و ترشحات پنیری شکل داشته باشند.
۲. پرده بین ریه و دیواره قفسه سینه که پلور نام دارد
اگر ریه با آلودگی سل تخریب شود و میکروبها به بخش خارجی ریه وارد شوند موجب آلودگی این فضا و تجمع ترشحات چرکی فراوان در آن میشوند که باعث درد شدید قفسه سینه هنگام تنفس میشود و به کمک تصویربرداری از ریه قابلتشخیص است. به کمک جراحی و تخلیه مواد چرکی از این فضا این مشکل درمان میشود.
۳. علائم بیماری سل در دستگاه ادراری تناسلی
در ده درصد موارد، بیماری سل ممکن است بخش ادراری تناسلی را نیز درگیر کند. ممکن است کسانی که این بیماری را میگیرند عفونت قبلی ریه با بیماری سل را هم داشته باشند. علائم شایع درگیری تناسلی ادراری شامل موارد زیر است:
- تکرر ادرار
- سوزش ادرار
- شبادراری
- خون در ادرار
- درد پهلوها
- درد شکم
ممکن است بیماری هیچ علامتی هم نداشته باشد و پس از ایجاد ضایعات وسیع تخریبکننده کلیه تشخیص داده شود. در بیشتر کسانی که این درگیری را دارند، در آزمایش ادرار خون مشاهده میشود.
برای تشخیص، سه مرتبه کشت ادرار تهیه میشود و این نمونه ادراری باید هنگام صبح گرفته شود.
سل دستگاه تناسلی بیشتر در خانمها مشاهده میشود. علائم آن شامل نازایی، دردهای لگنی، مشکلات قاعدگی است. این اندامها بسیار عالی به درمان دارو جواب میدهند و بهخوبی بهبود مییابند.
۴. علائم بیماری سل در مفاصل
درگیری بیشتر در مفاصلی رخ میدهد که وزن بدن را تحمل میکند. بیشترین عفونت در سه بخش ستون فقرات، لگن و زانو ایجاد میشود. این سل به دارو پاسخ میدهد؛ اما گاهی برای درمان لازم است جراحی شود.
۵. علائم بیماری سل در استخوانها
گاهی سل باعث درگیری استخوانها و عفونت استخوانی میشود.
۶. علائم بیماری سل در مننژ
انتشار عفونت به مننژ باعث ایجاد مننژیت سلی میشود. علائم این مننژیت شامل سردرد شدید، گیجی، خوابآلودگی و سفتی گردن است. برای تشخیص آزمایش نمونه مایع مغزی نخاعی گرفته میشود.
۷. علائم بیماری سل در لایه خارجی قلب
اگر شما قبلاً به بیماری سل مبتلا شدهاید و اکنون شواهدی از درگیری لایه خارجی قلب یعنی پریکاردیت دارید، این درگیری میتواند ناشی از عفونت سل باشد. البته سل میتواند لایه عضلانی قلب را نیز درگیر کند که بسیار ناشایع است و کشنده است و معمولاً تا زمان مرگ علت تشخیص داده نمیشود.
۸. لایه پردهای دور رودهها که پرده صفاق نام دارد
بهطورکلی درگیری دستگاه گوارش با سل شایع نیست. علائم شایع شامل درد در شکم، ایجاد تورم، انسداد، وجود خون در مدفوع و توده در شکم است. علاوه بر این علائم اصلی سل مانند تب و بیاشتهایی و کاهش وزن و عرق شبانه نیز به طور شایعی در این افراد دیده میشود. برای تشخیص قطعی از پرده صفاق نمونهگیری میشود و آزمایش میشود.
بیماری سل چگونه تشخیص داده میشود؟
درصورتیکه علائمی مشاهده شود که شک بالا به بیماری سل داشته باشیم، یک نمونه از خلط گرفته میشود. نمونه کشت خلط بهرایگان توسط مراکز بهداشت از شما گرفته میشود و جواب آن سریعاً آماده میشود.
در صورت مثبتشدن جواب باید از تمام افرادی که ارتباط نزدیک با شما دارند نیز تست گرفته شود و شاید لازم باشد برای آنها هم درمان شروع شود. گاهی علائم شما کاملاً با بیماری سل مطابقت دارد؛ اما نمونه خلط منفی میشود. در این موارد یک تصویربرداری از ریه میتواند حفرات سل را نشان دهد. در صورت شک بالا به سل و نمونه کشت منفی هم درمان برای سل شروع میشود.
درمان بیماری سل چیست؟
درمان سل بر اساس شرایط شما و عوارضی که ممکن است در صورت شروع درمان مشاهده شود متفاوت است. اساس درمان به کمک چهار نوع آنتیبیوتیک است. قرصهای ترکیبی این داروها توسط مراکز بهداشت و درمان در اختیار شما قرار میگیرد. در کنار این داروها یک قرص ضد تهوع ویتامین ب ۶ نیز تجویز میشود.
ترکیب اصلی درمانی معمولاً چهار آنتیبیوتیک ایزونیازید، رفامپین، اتامبوتول و تیرازینامید است. این داروها را معمولاً به مدت دو ماه تجویز میکنند و سپس ترکیب دارویی دو دارویی را به مدت چهار ماه ادامه میدهیم. این داروها ممکن است عوارض متفاوتی داشته باشد درصورتیکه عوارض مشاهده شود یا منع مصرف دارویی وجود داشته باشد با صلاحدید متخصص عفونی دوز دارو تنظیم میشود و یا داروی دیگری جایگزین میشود؛ اما رژیم دارویی اصلی بیماری سل همین ترکیبات است.
چگونه از بیماری سل پیشگیری کنیم؟
- از افراد مشکوک دور بمانید.
- بیمار سل را تا مدتی که پزشک تعیین میکند قرنطینه کنید.
- واکسن سل بهترین راه پیشگیری از بیماری سل است. واکسیناسیون بهموقع اهمیت بسیاری دارد.
- در صورت تماس با فرد مشکوک جهت اقدامات لازم با متخصص عفونی مشورت کنید.
- هنگام ورود به مراکز درمانی و یا مراکز شلوغی مانند مترو سعی کنید حتماً از ماسک استفاده کنید و فاصله اجتماعی خود را تا جای ممکن با سایر افراد رعایت کنید.
جمعبندی
بیماری سل، یک بیماری باکتریال است. عامل این بیماری باکتری مایکوباکتریوم توبرکلوز نام دارد که توسط قطرات هوایی آلوده به دستگاه تنفس فرد سالم منتقل میشود. با سرفه و عطسه و حتی صحبتکردن فرد بیمار این قطرات آلوده در هوا پراکنده میشوند. علائم بیماری سل، علائم متفاوتی از تب تا سرفه مزمن و حتی خلط خونی هستند. درصورتیکه بیشتر از سه هفته از خلط و سرفه شما میگذرد حتماً برای بررسی بیماری سل و انجام تست رایگان به مراکز بهداشتی نزدیک محل زندگی خود مراجعه کنید. درمان بیماری سل بسیار پرهزینه است؛ اما خوشبختانه در مراکز بهداشتی و درمانی داروهای بیماری سل رایگان در اختیار شما قرار میگیرد.
