دیابت یکی از بیماری‌های شایع به دلیل افزایش قند خون است. در این مطلب به بررسی انواع دیابت، علائم و درمان و عوارض دیابت می‌پردازیم.

انواع دیابت کدامند؟

دیابت در واقع به دلیل افزایش قند آزاد موجود در خون اتفاق می‌افتد. دو نوع مختلف دیابت وجود دارد. دیابت نوع یک و دیابت نوع دو.

دیابت نوع یک

دیابت نوع یک معمولا به‌صورت ارثی ایجاد می‌شود و در سن کمتری نسبت به دیابت نوع دو بروز می‌کند زیرا ژن فرد درگیر این بیماری است و هر چه زودتر با اولین موقعیت افزایش قند خون خود را نشان می‌دهد. در دیابت نوع یک، سلول‌های موجود در پانکراس تخریب می‌شوند و انسولین تولید نمی‌کنند.

انسولین یکی از هورمون‌های خون است که باعث جذب قند موجود در خون می‌شود. اگر انسولین وجود نداشته باشد، تمام قند غذایی که خورده می‌شود در خون می‌ماند. این جذب نشدن قند و افزایش قند خون باعث عوارض زیادی برای بدن می‌شود. عدد بالای قند خون می‌تواند باعث ایجاد عوارضی شود که در نهایت بدن به سمت کما و مرگ برود. در نتیجه در دیابت نوع یک، برای جلوگیری از عوارض افزایش قند خون و برای جذب قند موجود در خون انسولین تجویز می‌شود. یکی از عوارض دیابت نوع یک، کتواسیدوز است.

دیابت نوع دو

دیابت نوع دو، نوعی دیابت است که غیر ارثی است و به دلیل رعایت نکردن رژیم غذایی و بی‌تحرکی و در سن بالاتر نسبت به نوع یک دیابت ایجاد می‌شود. در این نوع دیابت انسولین بدن کم نمی‌شود و افزایش قند خون به دلیل مصرف مقدار بسیار زیاد مواد قندی رخ می‌دهد.

علائم دیابت

تشخیص دیابت به کمک علائم دیابت و تأیید تشخیص به کمک تست قند خون انجام می‌شود. تست روتین چک قند خون ناشتا است که به‌عنوان غربالگری دیابت استفاده می‌شود. قند خون ناشتا باید زیر ۱۲۶ باشد و اگر بالای ۱۰۰ باشد فرد مستعد ابتلا به دیابت محسوب می‌شود و باید رژیم غذایی و ورزش را به‌شدت جدی بگیرد.

اگر قند خون ناشتا بالا باشد، آزمایش قند خون ناشتا تکرار و قند بعد از غذا نیز اندازه‌گیری می‌شود.

قند بعد از غذا باید زیر ۱۳۹ باشد. اگر قند بعد از غذا بالای ۱۴۰ باشد فرد مستعد دیابت است و اگر قند بعد از غذا بالای ۲۰۰ باشد فرد دیابت دارد.

در افراد مبتلا به دیابت این اعداد کمی فرق می‌کند. اگر فردی مبتلا به دیابت باشد، قند ناشتای خونش باید بین ۹۰ تا ۱۳۰ و قند بعد از غذایش باید کمتر از ۱۸۰ باشد.

مراقبت‌های دیابت چیست؟

بعد از تشخیص قطعی دیابت مراقبت‌های دیابت شروع می‌شود. برای به‌وجود نیامدن عوارض دیابت، مراقبت‌های دیابت را جدی بگیرید. در افراد مبتلا، توصیه به انجام ورزش منظم می‌شود. ورزش می‌تواند معجزه‌ای در کنترل قند خون کند و از بدترشدن بیماری و مقاومت به داروها جلوگیری کند. در کنار ورزش و افزایش تحرک، رعایت رژیم غذایی دیابتی هم بسیار مهم است. قندهای مصنوعی، بیسکوییت، کیک و نوشابه می‌توانند فرد را مستعد ابتلا به دیابت کند و افراد دیابتی هرگز نباید این قندها را مصرف کنند. مصرف این قندها منجر به بروز عوارض دیابت می‌شوند.

شیرین‌کننده‌های بهتری در بازار موجود است که قند خون را افزایش چندانی نمی‌دهند و مخصوص افراد دیابتی تهیه شده است. برنج یکی از مواد غذایی است که سرشار از قند است. برای افراد دیابتی مصرف برنج قهوه‌ای توصیه می‌شود. کاهش وزن مناسب، تحرک و رژیم غذایی می‌تواند عوارض دیابت را بسیار کمتر کند.

عوارض دیابت چیست؟

دیابت می‌تواند با افزایش قند خون عوارض زیادی بر روی سیستم‌های مختلف بدن بگذارد. عوارض دیابت بر سیستم‌های مختلف بدن ممکن است دیده شود.

عوارض دیابت و کلیه

مهم‌ترین عوارض دیابت که باعث از کار افتادن کلیه‌ها می‌شود نارسایی کلیوی است. برای جلوگیری از نارسایی کلیه، رعایت رژیم قندی و مصرف منظم داروها از همان ابتدا لازم است زیرا این نارسایی کلیه ممکن است تا زمان شدید شدن آسیب بی‌علامت بماند و ناگهان زمانی که بخش بزرگی از کلیه آسیب دیده علامت دار شود و مشکلات بسیاری برای فرد به‌وجود آورد.

عوارض دیابت و زخم

یکی دیگر از عوارض دیابت، زخم‌های دیابتی می‌باشد. قند بالای خون، اعصاب پوست را از کار می‌اندازد و سطح پوست حس کمتری را درک می‌کند. با از کار افتادن اعصاب، زخم‌های کوچک کف پا حس نمی‌شوند و این آسیب‌های بدن مزمن شده و زخم‌ها به مروز زمان بزرگتر می‌شود و به‌دلیل مشکل ترمیم زخم در دیابت، ترمیم آنها کند است. ممکن است زخم دیابت گسترش پیدا کند و استخوان را هم درگیر کند و تمام بافت‌ها و استخوان تخریب شود و در نهایت تنها راه درمان قطع عضوهای آسیب دیده است. این شاید بدترین عوارض دیابت باشد.

هنگامی‌که تمام بافت سیاه می‌شود و می‌میرد راهی به‌جز قطع بافت نداریم و بافت سیاه شده هرگز به حالت قبل باز نمی‌گردد. بافت زخم شده در دیابت مستعد عفونت است و گسترش عفونت از بافت به درون خون می‌تواند فرد را مستعد عفونت خون و مرگ و میر بالا کند.

بیشتر بخوانید: زخم دیابتی چه زمانی منجر به قطع عضو می‌شود؟

عوارض دیابت و کتواسیدوز

یکی دیگر از عوارض دیابت مخصوصا در دیابت نوع یک، کتواسیدوز است. کتواسیدوز حالتی است که در ادرار اجسام کتونی مشاهده می‌شود و خون اسیدی می‌شود و قند خون بسیار بالا می‌رود. این حالت به‌دلیل افزایش شدید قند خون رخ می‌دهد. ممکن است فرد در شوک برود، تنفسش بریده بریده شود و با شکم نفس بکشد و نفسش بوی خاصی می‌دهد. درد شکم و قند خون بالا دو شاه‌علامت تشخیصی این بیماری هستند در صورتی‌که این دو علامت را در فرد دیابتی دیدید فوری او را به اورژانس برسانید.

عوارض دیابت و چشم

یکی دیگر از عوارض دیابت آسیب چشم است. قند خون بالا می‌تواند به چشم آسیب بزند عصب بینایی را درگیر کند و باعث کاهش بینایی شود .

عوارض دیابت بسیار زیاد هستند و می‌تواند زندگی را بسیار سخت و زجرآور کند پس پیشگیری از این عوارض دیابت اهمیت بسیار زیادی دارند.

درمان دیابت چیست؟

درمان دیابت بستگی به نوع دیابت دارد. دیابت نوع یک به‌دلیل کمبود انسولین تنها درمان موثر انسولین تزریقی است. انسولین تزریقی به دو شکل در بازار موجود است. انسولین تزریقی با سرنگ و ویال‌های رگولار و nph و قلم‌های انسولین که جدیدتر هستند. انسولین تزریقی می‌تواند قند خون را بسیار دقیق‌تر تنظیم کند اما برای افرادی که بتوانند محاسبات آن را انجام دهند و تزریق با سرنگ را بلد باشند مناسب‌تر است. قلم‌های انسولین شرکتی تولید می‌شوند و کار با آنها راحت‌تر است. شبیه به یک خودکار هستند و ماده موثر دارویی را به‌راحتی تزریق می‌کنند.

محل مناسب تزریق دارو در زیر پوست شکم یا بازو یا ران می‌باشد. تزریق انسولین با قلم‌های ویژه به‌راحتی با تنظیم درجه قلم و یک کلیک انجام می‌شود. استفاده از این قلم‌ها برای افراد مسن بسیار راحت می‌باشد‌.

برای افرادی که دیابت نوع دو دارند بنا به تشخیص پزشک معمولا قرص شروع می‌شود‌. رایج‌ترین قرصی که برای دیابت تجویز می‌شود قرص متفورمین است. معمولا با دوز ۵۰۰ روزی یک تا سه عدد شروع می‌شود و میتوان تا ۳ گرم هم دوز آن را افزایش داد. قرص متفورمین معمولا عوارض کمی دارد و به‌راحتی تحمل می‌شود. قرص‌های قند بسیاری وجود دارند که در افراد مختلف استفاده می‌شود. نسبت به قیمت، اثر، عوارض، داروی ویژه هرکس را انتخاب می‌کنیم.

داروهای دیگر قند خون شامل امپاگلیفلوزین، گلیبن کلامید، گلوریپا و … هستند.

بعضی قرص‌های ترکیبی هم در بازار موجودند که ترکیب دو دسته دارویی برای کنترل بهتر قند خون می‌باشند.

گاهی به تشخیص پزشک، ممکن است ترکیب یک داروی دیابت به همراه یک قرص برای کنترل بهتر قند خون استفاده شود.

عارضه افت قند خون در افراد دیابتی چیست؟

یکی از عوارض داروهای دیابت افت قند خون است. افت قند خون مستقیما از عوارض دیابت نیست بلکه از عوارض داروهای دیابت است که ممکن است به‌دلیل جذب بالای قند موجود درخون، قند خون بسیار پایین بیفتد و فرد با عوارض افت قند خون مانند لرزش و عرق سرد مواجه شود. افراد دیابتی باید به‌خوبی علائم افت قند خون را بدانند و در صورت افت قند خون، فورا آب و عسل و قند مصرف کنند زیرا افت قند خون عوارض خطرناکی از جمله تشنج می‌تواند داشته باشد.

در نهایت به تمام افراد مبتلا به دیابت توصیه می‌شود برای داشتن زندگی بهتر و جلوگیری از عوارض دیابت، جدول‌های قند خون تهیه کنند و در منزل قند خون ناشتا و بعد از غذا را با گلوکومتر اندازه‌گیری و یادداشت کرده و به پزشک خود اطلاع دهند، داروها را منظم مصرف کنند و با ورزش و رعایت رژیم غذایی زندگی سالمی داشته باشند تا اسیر عوارض دیابت نشوند.

رژیم‌ غذایی افراد دیابتی

همانطور که گفته شد دو نوع مختلف دیابت وجود دارد. دیابت نوع یک و دو. هر دو نوع می‌توانند منجر به عوارض دیابت شوند. در نوع یک علت ارثی و کاملا ژنتیکی است و در نوع دیگر، علت عدم رعایت رژیم غذایی مناسب است. اما وجه اشتراک هر دو نوع دیابت، بالا بودن قند خون است که علاوه بر دارو و درمان مناسب، رعایت رژیم غذایی افراد دیابتی کمک بسیاری به کنترل قند خون و کاهش عوارض دیابت می‌کند.

رژیم غذایی افراد دیابتی چگونه برنامه‌ریزی می‌شود؟

در ابتدا به تمام افراد دیابتی توصیه می‌کنیم حتما تحت نظر مشاور تغذیه باشند. مشاور تغذیه برنامه روتین غذایی شما را می‌پرسد و بررسی می‌کند ‌با توجه به قد و وزن شما، BMI شما را محاسبه می‌کند و برای تنظیم وزن و قند خون شما برنامه‌ریزی می‌کند. رژیم غذایی افراد دیابتی با یکدیگر متفاوت است. بسته به اینکه سطح قندخون چه مقداری باشد و وزن، این رژیم تغییر می‌کند. رعایت رژیم غذایی در کاهش عوارض دیابت تاثیر زیادی دارد.

اما به صورت روتین یک سری نکات هستند که باید همه‌ افراد دیابتی آن را رعایت کنند زیرا ویژگی مشترک همه‌‌ آنها بالا بودن قند خون است پس ابتدا باید مواد غذایی که قند خون را بالا می‌برند بشناسیم تا بتوانیم رژیم غذایی افراد دیابتی را مدیریت کنیم.

چه غذاهایی قندخون را بالا می‌برند؟

اگر از شما بپرسم چه غذاهایی قندخون را بالا می‌برند، اغلب پاسخ می‌دهید که هر نوع قند و شکر مصنوعی مانند شکلات، شیرینی و نوشابه. اما شاید باور نکنید که مواد قندی طبیعی مانند میوه هم می‌تواند قند خون شما را بالا ببرد و شما را در معرض عوارض دیابت قرار دهد.

قند و شکر، اصلی‌ترین دلایل افزایش قند خون: قند و شکر جزو اصلی‌ترین متهمین افزایش قند خون هستند. هرگاه مصرف قند و شکر بالا برود، قند خون به سرعت افزایش پیدا می‌کند. استفاده از قند در کنار چای و شکر و شیرینی و شکلات و هر ماده غذایی که از قند و شکر تهیه شده باشد در رژیم غذایی افراد دیابتی ممنوع هستند. توجه فرمایید هرگز نباید قند و شکر مصرف شود و باید از شیرین کننده‌های جایگزین استفاده شود. برای مثال استویا، یکی از شیرین‌کننده‌های جایگزین قند و شکر است‌. استویا هم باعث بالا رفتن قند خون و بروز عوارض دیابت می‌شود اما بسیار کمتر از قند و شکر بر سطح قندخون اثر می‌گذارد.

شیره

شیره انگور، شیره‌ خرما ،شیره‌ انجیر و رمیوه‌ دیگری، سرشار از قند می‌باشد. شاید شما هم تصورکنید شیره به دلیل منشا طبیعی که دارد قند کمی دارد اما این تصور اشتباه است. شیره می‌تواند قند خون را بسیار بالا ببرد و در بروز عوارض دیابت نقش دارد و در رژیم غذایی افراد دیابتی جایی ندارد.

آبنبات و شکلات

آبنبات و شکلات به دلیل شکر بالایی که دارند در رژیم غذایی افراد دیابتی ممنوع است و اکیدا توصیه می شود از مصرف آن پرهیز کنید.

ماکارونی و برنج

ماکارونی و برنج قند بالایی دارند. یکی از مواردی که قندخون افراد دیابتی را بسیار بالا می‌برد، برنج است. به دلیل علاقه‌ زیاد ایرانی‌ها به مصرف حجم بالای برنج در هر وعده غذایی، در صورت ابتلا به دیابت قند خون آنها به سختی کنترل می‌شود. اگر به دنبال بهترین رژیم غذایی افراد دیابتی هستید، بهتراست ماکارونی را فراموش کنید. ماکارونی جزو غذاهای چرب و سرشار از قند است که می‌تواند وزن را به شدت بالا ببرد.

برای روبرو نشدن با عوارض دیابت چه بخوریم؟

برنج قهوه‌ای

بهتراست برنج خود را با برنج قهوه‌ای جایگزین کنید. برنج قهوه‌ای، برنجی است که تنها لایه رویی آن برداشته شده است و در واقع همان برنج سبوس دار است. برنج قهوه‌ای طعم بسیارخوبی دارد، سرشار از الیاف است و برای کار گوارشی بدن و سلامت بدن بسیار مفید است. برنج قهوه‌ای سرشار از مواد مغذی است مانند آهن، فسفر، منگنز، روی، سلنیم، پتاسیم، منیزیوم، کلسیم، ویتامین k ویتامین E ،ویتامین B1 ,B3 ,B6, B2  می‌باشد.

برنج قهوه‌ای به میزان بسیار کمتری قندخون را افزایش می‌دهد و برای افراد دیابتی گزینه تغذیه‌ای بسیار مفیدی می‌باشد. برنج قهوه‌ای ارزش غذایی بسیار بالایی دارد و فرایند تبدیل برنج قهوه‌ای به برنج سفید بسیاری از ویتامین‌ها و مواد مغذی آن را از بین می‌برد بنابراین توصیه می‌کنیم برنج قهوه‌ای را جایگزین برنج سفید کنید.

نان سبوس‌دار

رژیم غذایی افراد دیابتی باید سرشار از نان سبوس‌دار باشد‌. نان سبوس‌دار نسبت به نان سفید، فیبر بیشتر و قند کمتری دارد بنابراین قندخون را به میزان کمتری افزایش می‌دهد‌‌.

شیرین‌کننده‌های جایگزین قند و شکر کدامند؟

حتما شما هم روی بسته‌بندی بعضی کیک‌ها و شیرینی‌ها، اسم رژیمی و فاقد قند را خوانده‌اید. باید بدانید اگر غذایی فاقد قند باشد هیچ طعم دلنشینی ندارد. بنابراین برند‌های تجاری مختلف سعی کرده‌اند برای جلوگیری از این مشکل و کاهش عوارض دیابت از شیرین‌کننده‌هایی به جز قند و شکر استفاده کنند. نام نوع شیرین‌کننده باید برای شما اهمیت بالایی داشته باشد زیرا بعضی از این شیرین‌کننده‌ها می‌تواند اثر بدتری روی قندخون داشته باشد.

در ادامه انواع شیرین‌کننده‌هایی که در مواد غذایی استفاده می‌شوند بررسی شده ‌است تا با شناخت بهتر آن بتوانید بهترین تصمیم را درباره رژیم غذایی خود بگیرید.

قندهای الکلی

حتما اسم این قندها را شنیده‌اید. سوربیتول، مانیتول، زایلیتول و ایزومالت در این گروه قرار دارند. سوبیتول و مانیتول در روده‌ها به طور کامل جذب نمی‌شوند و مصرف زیاد آنها به دلیل باقی ماندن در روده و جذب آب به سمت خودشان، باعث اسهال می‌شوند. مکانیسم هضم و جذب این فرآورده‌ها با قند و شکر متفاوت است به همین دلیل به میزان کمتری قند خون را بالا می‌برند اما به هرحال در افرادی که اضافه وزن دارند مصرف این فراورده‌ها توصیه نمی‌شود.

ساخارین

ساخارین نوعی شیرین‌کننده غیر مغذی است. تا سال ۲۰۰۰ به عنوان مواد سرطان‌زا شناخته می‌شد که بعد از آن طی مطالعات زیادی که روی آن انجام شده است از لیست مواد غذایی سرطان‌زا خارج شد‌ه است. میزان شیرینی ساخارین ۲۰۰ برابر قند و شکر معمولی است. این در حالی است که ساخارین هیچگونه کالری ندارد. ساخارین در آبمیوه‌ها و مواد غذایی آماده استفاده می‌شود و می‌تواند قند خون را بالا ببرد .

آسپارتام

آسپارتام نیز جزء شیرین‌کننده‌های رژیمی محسوب می‌شود که ۲۰۰ برابر شیرین‌تر از قند و شکر است اما کالری بالایی دارد و به طور معمول به دلیل کالری بالایش توصیه نمی‌شود.

سوکرالوز

نوعی شیرین‌کننده است که در آدامس و کیک و شیرینی و شکلات استفاده می‌شود.۲۰۰ برابر شیرین‌تر از شکر است و درصورتی که پخته شود، مزه‌ آن بدون تغییر می‌ماند بنابراین در پخت شیرینی و کیک به جای شکر استفاده می‌شود.

استویا

استویا عصاره برگ گیاهی است به همین نام که به عنوان شیرین‌کننده‌ی رژیمی شناخته می‌شود. مقدار کمی از استویا می‌تواند مواد غذایی را بسیار شیرین کند و اگر به میزان زیادی استفاده شود می‌تواند باعث تلخی غذا شود. گیاه استویا برای استفاده به صورت خام توصیه نمی‌شود و مورد تایید سازمان غذا و داروی آمریکا نیست.

آیا میوه در رژیم غذایی افراد دیابتی قندخون را بالا می‌برد؟

میوه‌ها هم مانند قند و شکر می‌توانند قندخون را افزایش دهند‌ .آبمیوه‌ها سریع‌تر و بیشتر قندخون را بالا می‌برند. توصیه می‌شود در صورتی که به دیابت مبتلا هستید، در مصرف میوه هم دقت فرمایید. بدن همه‌ ما در طول روز به میوه و سبزیجات مختلف نیاز دارد اما زیاده‌روی در مصرف میوه می‌تواند باعث بالا رفتن قندخون شود. سعی کنید بعد از شام میوه نخورید. خوردن میوه و هر چیز شیرین دیگری بعد از شام باعث بالا رفتن قند خون ناشتای شما می‌شود.

بیشتر بخوانید: میوه‌های مفید برای افراد دیابتی

نمونه رژیم غذایی افراد دیابتی باید چگونه باشد؟

در ادامه یک نمونه از رژیم غذایی افراد دیابتی را با هم بررسی می‌کنیم تا بتوانیم به کمک آن غذای خود را اصلاح کنیم:

صبحانه:

نان سبوس‌دار به اندازه یک کف دست، مقداری پنیر یا کره، مربا مصرف نشود، از تخم‌مرغ آب‌پز هم می‌توانید استفاده کنید. به عنوان نوشیدنی کنار صبجانه یک لیوان چای کمرنگ که با مقدار کمی شیرین‌کننده مصنوعی شیرین شده باشد و یا به صورت چای تلخ مصرف شود.

میان وعده:

یک عدد سیب و یک عدد پرتقال

سعی کنید بیشتر از دو نوع میوه میل نکنید و از هر میوه نهایتا یک عدد مصرف کنید تا قندخون شما کنترل باشد.

ناهار:

یک بشقاب که نیمی از آن سبزیجات است و نیمی دیگر برنج قهوه‌ای و خورشت کدو و مرغ است. سعی کنید سرخ کردنی را از غذای خود حذف کنید

میان‌وعده:

نان سبوس‌دار یک کف دست به همراه مقدار کمی کره بادام زمینی. میان وعده در رژیم غذایی افراد دیابتی بسیار مهم است زیرا باعث جلوگیری از افت قند خون می‌شود.

همچنین در کنار میان‌وعده می‌توانید یک لیوان چای به همراه میزان کمی شیرین‌کننده رژیمی مانند استویا میل کنید.

شام:

دو کف دست نان سبوس‌دار به همراه دو عدد کوکوسبزی به ‌همراه سالاد شیرازی

سعی کنید دیر نخوابید زیرا دیر خوابیدن باعث احساس گرسنگی شما می‌شود و اگر بعد از شام میوه یا تنقلات بخورید قند ناشتای شما بالا می‌رود. زود شام میل کنید و نهایتا دو تا سه ساعت بعد ازشام بخوابید.

سخن پایانی

در کنار رعایت تمام نکات بالا برای دوری از عوارض دیابت توجه فرمایید مصرف منظم داروهای دیابت تحت نظر پزشک نقش مهمی در کنترل قندخون دارد. از زمانی که دیابت شما تشخیص داده شود، شما باید داروی کنترل‌کننده‌ قند خون مصرف کنید. هرگز تصور نکنید که با رعایت رژیم غذایی به تنهایی می‌توانید قند خون خود را کنترل کنید. مصرف منظم دارو اولین گام در کنترل قندخون است و درکنار دارو برای جلوگیری از افزایش دوز دارو رژیم غذایی مناسب توصیه می‌شود. ورزش و فعالیت بدنی و وزن متناسب، به کنترل قندخون کمک بسیاری می‌کند‌. اگر اضافه وزن دارید آن را کنترل کنید‌.

اگر تحرکی ندارید با روزانه نیم ساعت پیاده‌روی، اثر داروهای خود را تقویت می‌کنید. اگر برای کنترل قندخون انسولین می‌زنید یا دارویی مصرف می‌کنید که ممکن است افت قندخون داشته باشید، هنگام پیاده‌روی یا ورزش حتما یک شربت آب و عسل همراه داشته باشید تا اگر با علائم افت قند مواجه شدید مانند لرزش یا عرق سرد، آب و عسل مصرف کنید.

ورزش و مدیریت وزن می‌تواند دوز داروهای شما را کاهش دهد و در صورت درمان پیگیرانه به همراه ورزش، دیابت نوع دو بعد از مدتی می‌تواند درمان شود و بدون دارو هم کنترل شود اما لازمه‌ این امر، پیگیری دقیق ورزش، تغذیه و داروی به موقع است‌. برای روبرو نشدن با عوارض دیابت، رژیم غذایی، ورزش و مصرف منظم داروها را فراموش نکنید.