برای دانستن علائم مالاریا بهتر است ابتدا از خود بیماری شروع کنیم. شاید شما هم نام پشه آنوفل را شنیده باشید. این پشه با پشههای معمولی فرق دارد و ناقل بیماری مالاریا است. مالاریا نوعی بیماری انگلی است که توسط نیشزدن این پشه منتقل میشود. شیوع مالاریا در مناطق گرمسیری بیشتر است. مبارزه با بیماری مالاریا به کمک توری حشرهکش و تشخیص و درمان صحیح بیماری امکانپذیر است.
بسیاری از کشورها سرمایهگذاری زیادی روی این مسائل داشتهاند تا بتوانند از انتقال بیماری مالاریا جلوگیری کنند؛ اما با وجود همه این تلاشها باز هم بیماری مالاریا در بسیاری از مناطق گرمسیر اندمیک است و بهعنوان تهدیدی برای مسافران به شمار میرود.
بشریت سه دشمن بزرگ دارد: تب، قحطی و جنگ که بزرگترین و وحشتناکترین آن تب است.
ویلیام اوسلر ۱۸۹۶
مالاریا در کدام مناطق بیشتر دیده میشود؟
اگر قصد سفر به مناطق گرمسیری را دارید باید بدانید مالاریا در بسیاری از مناطق گرمسیری جهان شیوع دارد ازجمله این مناطق به موارد زیر میتوان اشاره کرد:
- افریقا
- گینهنو
- هیسپانیولا (جمهوری دومینیکن و هائیتی)
- امریکا مرکزی
- امریکا جنوبی
- هند
- شرق آسیا
- اقیانوسیه
در مناطق اندمیک مالاریا، افراد ساکن در آن مناطق از سنین بسیار کم کودکی، در معرض نیش پشه آنوفل بودهاند. ابتلا به مالاریا بسیار دیده شده است. به صورتی که ممکن بود در طول یک روز یک کودک چندین بار توسط پشه آنوفل گزیده شود. اما در بعضی مناطق شیوع مالاریا آنقدر زیاد نیست و گزش توسط پشه و انتقال مالاریا نامنظمتر است.

در مناطقی که شیوع بالا است، احتمال عوارض مالاریا و مرگومیر در سنین کودکی بالاست اما به دلیل ایمنی نسبی که با ابتلای مکرر در کودکی ایجاد میشود، در سنین بزرگسالی شیوع مالاریا بسیار کم میشود. اما در مناطقی که شیوع مالاریا کمتر است و موارد مالاریا پراکنده و نامنظم دیده میشود، در سنین بالاتر نیز ممکن است مالاریا دیده شود و هیچ ایمنی برای آن ایجاد نمیشود.
شرط انتقال مالاریا، گزش انسان توسط حشره آلوده به انگل است. حشرات این انگل را میخورند و در بدن آنها رشد میکند و فرایندی طولانی برای انتقال لازم است. در واقع هشت تا سی روز طول میکشد تا انگل آماده انتقال توسط نیش پشه آنوفل شود؛ بنابراین طول عمر این پشهها تأثیر مهمی روی انتقال بیماری مالاریا دارد. همچنین دمای محیط بسیار مهم است. چرخه رشد انگل مالاریا در دمای زیر ۱۶ درجه غیرفعال میشود پس در مناطق مرتفع با دماهای پایینتر و مناطق خنک و سردسیری، انگل مالاریا توان رشد و انتقال ندارد.
بیشتر بخوانید: درمان سنگ کلیه چگونه است؟
علت ابتلا به بیماری مالاریا چیست؟
انگلی بنام پلاسمودیوم، عامل ایجاد بیماری مالاریا است. انواع مختلف از این انگل وجود دارد:
- پلاسمودیوم فالسیپاروم
- پلاسمودیوم ویواکس
- پلاسمودیوم اوال
- پلاسمودیوم مالاریه
- پلاسمودیوم knowlesi
زمانی عفونت به ما منتقل میشود که پشه آنوفل ماده هنگام نیشزدن به ما این انگل را به بدن ما منتقل کند. این انگل پس از ورود به خون انسان به سمت کبد حرکت میکند و سلولهای کبدی را مورد تهاجم قرار میدهد. یک انگل ورودی به کبد میتواند تکثیر شود و ده تا سی هزار انگل دیگر تولید کند. پس از آن که انگل در سلول کبد بهسرعت تکثیر شد و تعداد بسیار بالایی انگل تازه تولید شد، سلول کبدی پاره میشود و انگلها به داخل خون میریزند. سپس در جریان خون این انگلها به سلول قرمز خونی وارد میشوند.
این انگلها درون گلبول قرمز بهسرعت تکثیر میشوند و در عرض چند روز به تعداد شش تا بیست برابر میرسند. زمانی که تعداد انگلها حدود صد میلیون در خون شد، علائم بیماری مالاریا آغاز میشود. در دو گونه مختلف پلاسمودیوم ویواکس و پلاسمودیوم اوال، بخشی از انگل که وارد کبد شده است بهصورت نهفته در کبد میماند و به مدت دو هفته تا یک سال تکثیر نشده میماند. سپس شروع به تکثیر و عود عفونت میکند. پس در این دو نوع از مالاریا ممکن است علائم را کاملاً درمان کنید؛ اما بعد از مدتی مجدداً بیماری عود کند.

زمانی که پشه آنوفل فرد مبتلا به مالاریا را نیش بزند، این انگل وارد بدن پشه میشود. انگل نر و ماده در میان روده پشه تشکیل تخم میدهند. این تخم رشد کرده و روده پشه را سوراخ میکند و تشکیل کیست میدهد. درون این کیست تقسیمات سلولی زیادی شکل میگیرد که تعداد بالایی سلول آماده انتقال ایجاد میشود و این انگلها به بزاق حشره مهاجرت پیدا میکنند و توسط نیش پشه مجدداً به انسان دیگری منتقل میشوند.
علائم مالاریا چیست؟
شایعترین علت تب در هر کشور گرمسیری، مالاریا است. بعد از آن که توسط پشه آنوفل گزیده شدید، ابتدا علائم غیراختصاصی از علائم مالاریا ظاهر میشود:
- احساس کسالت
- سردرد
- خستگی
- دلدرد
- بدندرد
- تب
- درد قفسه سینه
- سرفه
- درد استخوانی
- اسهال
- حالت تهوع
- استفراغ
- افت فشارخون وضعیتی بهطوریکه در زمان تغییر وضعیت از حالت خوابیده به ایستاده ناگهان فشار میافتد.
مجموعه این علائم مالاریا به حدی شبیه به بیماری ویروسی است که میتواند با سرماخوردگی و آنفولانزا بهراحتی اشتباه گرفته شود.
بعضی گونههای مالاریا، باعث ایجاد حملاتی از تب و لرز میشوند که فاصله مشخص و منظمی دارند. تبها معمولاً ابتدا نامنظم است؛ اما سپس یک ریتم منظم میگیرد. تب در کودکان میتواند بسیار بالا و خطرناک باشد و حتی بالای ۴۰ درجه میشود. این تب بالا در کودک با تپش قلب و هذیانگویی همراه است. تب بالا در مالاریا در کودکان میتواند با تشنج همراه شود و یک تشنج جنرالیزه ایجاد کند. اگر تب و تشنج در کودک مبتلا به مالاریا دیده شود، حتماً باید کودک از نظر ابتلای عفونت مغزی (مالاریای مغزی) بررسی شود.
از علائم مالاریا معمولاً تب، کمخونی و بزرگی طحال مشاهده میشود. هر شخصی که به مالاریا ایمنی ندارد، چند روز بعد از ابتلا به مالاریا طحالش بزرگ و قابللمس میشود. علت این بزرگی طحال تجمع گلبولهای قرمز کشته شده خون در آن است. کودکانی که در مناطق اندمیک مالاریا زندگی میکنند، مکرراً توسط پشه آنوفل گزیده میشوند و به همین دلیل یک کمخونی مزمن در آنها وجود دارد. این کمخونی مزمن به دلیل تخریب دائمی گلبولهای قرمز خون بهوسیله انگل مالاریا است.
در علائم مالاریا افراد بزرگسال ممکن است زردی نیز دیده شود که در عرض ۱ تا ۳ هفته بهتر میشود. این زردی ناشی از تخریب وسیع گلبولهای قرمز است.
علائم مالاریا فالسیپاروم شدید چیست؟
علائم مالاریا در این گونه از انگل، بسیار شدیدتر است و مرگومیر بیشتری دارد. علائم مالاریا فالسیپاروم شدید:
- کمای بیدارنشدنی که نشانگر مالاریای مغزی است. کمایی که بیشتر از نیم ساعت بعد از تشنج باقی میماند و فرد بیدار نمیشود.
- اسیدی شدن خون
- کمخونی شدید
- نارسایی کلیه
- آب آوردن ریه
- افت قند خون کمتر از ۴۰
- افت شدید فشارخون و شوک بهصورت فشارخون زیر ۵ در کودکان یا زیر ۸ در بزرگسالان
- خونریزی و انعقاد منتشر داخل عروقی بدن که در این حالت خونریزی از لثه، بینی، دستگاه گوارش و انعقادی منتشر در عروق بدن وجود دارد.
- تشنج بالای دو بار در عرض یک روز و یا تشنج جزئی مداوم برای مثال پلک مداوم بپرد.
- خونریزی در ادرار
- زردی
- ضعف شدید
- سطح بسیار بالای مالاریا در خون
اگر شخصی باتوجهبه علائم مالاریا بالا، مالاریای فالسیپاروم شدید داشته باشد، درصورتیکه هرکدام از علائم مالاریا زیر را داشته باشد بیماری سختی دارد و احتمال مرگومیر بیشتری دارد:
- بهشدت نگران و مضطرب
- تنگی نفس شدید و نفسنفسزدن
- افت دمای بدن زیر ۳۶.۵
- خونریزی
- کمای عمیق
- تشنج مداوم
- ادرار نداشتن که نشاندهنده کمآبی شدید بدن است
- شوک
علائم مالاریای مغزی چیست؟
مالاریای مغزی بهصورت قرینه مغز را درگیر میکند. تن عضلات در این درگیری ممکن است کمتر شود و یا گاهی تن عضلانی افزایش داشته باشد و سفتی عضلات بدن دیده شود. در درگیری مغزی، رفلکسهای تاندونی پاسخهای متفاوتی دارند. وضعیت بدن بیمار نیز متفاوت است. ممکن است حالت خمیده به خود بگیرد. تمام این حالتهای پیچیده بدن به دلیل درگیری مغزی مالاریا است. این درگیری میتواند باعث اختلالات چشم در معاینه و خونریزی شبکیه نیز بشود. از مهمترین علائم مالاریای مغزی، تشنج است که در نیمی از کودکان و ۱۰ در صد بزرگسالان مبتلا به مالاریای مغزی دیده میشود.
معمولاً مالاریای مغزی در بزرگسالان پس از بهبودی عوارضی باقی نمیگذارد؛ اما این موضوع در کودکان برعکس است و کودکان پس از بهبودی ممکن است دچار مشکلات عصبی شوند. از جمله عوارض عصبی کودکان بعد از مالاریای مغزی میتوان به موارد زیر اشاره کرد:
- فلج شدن بخشی از بدن
- کور شدن
- کری
- فلج مغزی
- اختلال یادگیری و شناخت
معمولاً این عوارض تا شش ماه پس از بهبودی برطرف میشوند. ممکن است کودکان پس از بهبودی دچار اختلال زبانی شوند. در این کودکان حتی پس از بهبودی اختلال تمرکز و حافظه ممکن است رخ دهد و احتمال صرع بیشتر میشود و عمر کوتاهتری دارند.
افت قند خون در مالاریا چه مشکلاتی ایجاد میکنند؟
افت قند خون یکی از عوارض مالاریای شدید است که در کودکان و خانمهای باردار بسیار خطرناک است. در مالاریا، بیمار قند خون بیشتری مصرف میکند. انگل مالاریا نیز مقداری از قند خون را مصرف میکند و همین مصرف بالاتر قند خون باعث ایجاد افت قند خون میشود.
مالاریا را چگونه تشخیص بدهیم؟
تشخیص مالاریا به کمک آزمایش خون انجام میشود. یک نمونه خون گرفته شده و با روش رنگآمیزی مخصوص در آزمایشگاه رنگآمیزی میشود و زیر میکروسکوپ، انگل در خون مشاهده میشود. تعداد انگلهایی که در خون مشاهده میشود ارتباط مستقیمی با میزان شدت بیماری مالاریا دارد. اگر انگلهای خونی از ۱۰ به توان ۵ بیشتر باشند، نشاندهنده شدت بیماری است و احتمالاً مرگومیر در اثر بیماری در این شرایط بیشتر است. البته مرگومیر در اثر مالاریا به ایمنی بدن هر کس بستگی دارد. ممکن است فرد هیچگونه ایمنی نداشته باشد و با تعداد بسیار کمتری انگل فوت کند و یا شخصی با ایمنی بسیار بالا با تعداد بیشتری از انگل فوت کند.

در آزمایش خون بیمار مبتلا به مالاریا مشکلات دیگری نیز مشاهده میشود. در این افراد نوعی کمخونی دیده میشود. تعداد گلبولهای سفید طبیعی است؛ اما اگر عفونت بسیار شدید باشد ممکن این افزایش تعداد گلبولهای سفید را نیز ببینیم. esr و crp عدد بالاتر از نرمال را نشان میدهند که نشانگر عفونت در بدن است. تعداد پلاکتهای خون کاهش پیدا میکند و این کاهش تا عدد ۱۰ به توان ۵ نیز میآید.
گاهی اگر عفونت شدید باشد ممکن است pt و ptt نیز طولانی شوند و انعقاد خون با مشکل مواجه شود. در نوع شدید مالاریا، اسیدی شدن خون را میبینیم. ممکن است افزایش آنزیمهای کبدی و عضلانی و افزایش بیلیروبین که مساوی با زردی است نیز مشاهده شود. سایر آزمایشهای معمولاً نرمال هستند.
مالاریا چگونه درمان میشود؟
درمان مالاریا به کمک داروی مخصوص انجام میشود. درصورتیکه حال بیمارتان بسیار بد باشد و نتواند دارویی بخورد گاهی از داروی تزریقی کمک میگیریم.
- درمان ترکیبی بر پایه آرتمیزینین یکی از درمانهای مؤثر ضد مالاریاست.
- یکی دیگر از داروهای بسیار پر کاربرد داروی کلروکین است. البته امروزه مواردی از مقاومت به داروی کلروکین دیده شده است؛ اما بااینحال کلروکین یکی از درمانهای خوب و مؤثر برای مالاریاست.
- در موارد خیلی شدید و بیماران بدحال از آرتسونات تزریقی و یا کینیدین تزریقی استفاده میشود.
عوارض مالاریا
مالاریا یک سری عوارض برای بدن ایجاد میکند که در کنار درمان باید حواسمان به مدیریت عوارض نیز باشد.
نارسایی حاد کلیه
یکی از این عوارض نارسایی حاد کلیه است. اگر با وجود تزریق سرم باز هم سطح اوره خون یا کراتینین بالا باشد این موضوع نشانگر نارسایی کلیه است. در این موارد باید ادامه تزریق مایعات متوقف شود؛ زیرا مایعات دریافتی دفع نمیشوند و این موضوع خطرناک است. بهترین راهحل در موارد نارسایی کلیه دیالیز خونی است.
سندرم زجر تنفسی
یکی دیگر از عوارض مالاریا، سندرم زجر تنفسی حاد است. در این موارد بهتر است سر بیمار را ۴۵ درجه قرار دهیم و اکسیژنتراپی در کنار داروی مناسب درمان اصلی این بیماران است.
افت قند خون
افت قند خون از عوارض بیماری مالاریا است. در این موارد سرم قندی برای بیماران تجویز میشود. بعد از سرم قندی نیز ممکن است قند خون بیفتد که به همین دلیل باید سطح قند خون را با فاصله مشخص اندازهگیری کنید. مخصوصاً اگر داروی کینیدین یا کینین مصرف میکنید افت قند خون در شما شایع است.
اگر حین درمان، بیدلیل وضع شما بدتر شود احتمالاً عفونت در خون شما پخش شده است گه بهاصطلاح سیپیس یا مسمومیت خون، گندخونی یا پلشت خون گفته میشود. برای این مواد درمان آنتیبیوتیکی در کنار درمان ضد مالاریا ضروری است. بهطورکلی در هر سنی اگر شرایط بسیار بد بود و بدحال بودید باید در کنار داروی مالاریا آنتیبیوتیک نیز برای شما تجویز شود.
خونریزی خودبهخودی در مالاریا به کمک تزریق ویتامین k وریدی درمان میشود. تشنج به کمک بنزودیازپین وریدی یا مقعدی درمان میشود.
درمان در مالاریا میتواند پیچیده باشد و در برخی شرایط باوجودآنکه همه چیز ظاهراً خوب پیش میرود باز هم حال بیمار ناگهان بدتر میشود. به همین دلیل بهترین راهحل پیشگیری از ابتلا به مالاریا است.
چگونه از مالاریا پیشگیری کنیم؟
قبل از پیشگیری از ابتلا به بیماری مالاریا بهتر است مناطق اندمیک مالاریا نابودی حشرات را مدنظر قرار دهند.
- حشرهکشها برای پشه آنوفل استفاده شود و افراد ساکن در این مناطق نیز بهتر است برای خانهها توری نصب کنند و روی توری از حشرهکش استفاده کنند.
- استفاده از داروی پیشگیرانه مخصوصاً در خانمهای باردار و کودکان توصیه میشود.
- پشه آنوفل در زمانهای غروب و سحر، تمایل بسیاری برای نیشزدن دارد. سعی کنید در این زمانها تماس خود را با پشه محدود کنید.
- سعی کنید در این مناطق از لباس مناسب استفاده کنید و هنگام خواب از پشهبند آغشته به حشرهکش مناسب استفاده کنید.
- اگر بخواهید از دارو جهت پیشگیری از مالاریا استفاده کنید، داروهای مختلفی توصیه میشود؛ مانند آتوواکن – پروگوانیل (مالارون)، داکسیسیکلین، مفلوکین.
- برای خانمهای بارداری که قصد مسافرت به مناطق مالاریا دارند داروی مفلوکین برای پیشگیری ایمن است. داروی داکسیسایکلین در دوران بارداری تا هفته ۱۵ مشکلی ایجاد نمیکند؛ اما بعد از آن ممنوع است.
- در کودکان ساکن مناطق مالاریا استفاده از پیشگیری دارویی از سهماهگی تا چهارسالگی ابتلا به بیماری شدید را کمتر میکند و مرگومیر کودکان در اثر مالاریا را کاهش میدهد.
به یاد داشته باشید پیشگیری دارویی نتیجه صددرصدی ندارد و در کنار سایر روشها جواب میدهد و همواره بعد از سفر به مناطق اندمیک مالاریا باید مراقب علائم مالاریا باشید تا در صورت لزوم مراجعه فوری به اورژانس داشته باشید.
چگونه از دارو برای پیشگیری از مالاریا استفاده کنیم؟
داروی اتوواکن – پروگوانیل یا مالارون با دوز ۱۰۰ تا ۲۵۰ میلیگرم روزانه تجویز میشود. این دارو روی انواع مقاوم مالاریا نیز مؤثر است داروی بسیار خوبی برای پیشگیری از انواع مالاریاست. در خانمهای باردار توصیه به استفاده نمیشود.
نکته مهم برای این دارو این است که با غذا یا شیر مصرف شود تا جذب بیشتری داشته باشد.
قرص مفلوکین چیست؟
داروی اصلی که در کشور ما برای پیشگیری از مالاریا تجویز میشود قرص مفلوکین است. اگر قبل از سفر به مناطق اندمیک مالاریا به مرکز بهداشت مراجعه کنید برای شما قرص مفلوکین بهصورت رایگان و به تعداد موردنیاز تجویز میشود. دوز داروی مفلوکین ۲۵۰ میلیگرم است. این دارو عوارض زیادی دارد و به دلیل عوارضش ممکن است توسط شما تحمل نشود؛ اما اثر بسیار قوی و خوبی دارد و حتی بر روی مالاریا مقاوم به درمان نیز بسیار مؤثر است.
عوارض داروی مفلوکین
- حملات جنون
- تشنج
- (حملات جنون و تشنج در کسانی که سابقه بیماری اعصاب ندارند معمولاً در دوز پیشگیرانه اتفاق نمیافتد و مشکلی ایجاد نمیشود)
- تهوع بسیار خفیف
- سرگیجه و احساس منگی
- اختلال خواب، رؤیاهای واضح
- کسالت
مفلوکین برای کسانی که ویژگیهای زیر را دارند ممنوع است و این افراد باید از داروی جایگزین برای پیشگیری از مالاریا استفاده کنند:
- سابقه حساسیت به مفلوکین یا داروی مشابه مانند کینین و کینیدین
- افسردگی
- مشکل اضطرابی
- جنون
- اسکیزوفرنی
- مشکلات روانپزشکی قدیمی
- تشنج
- مشکلات هدایتی قلبی
دوز مناسب مفلوکین ۲۵۰ میلیگرم و مصرف آن هفتهای یکبار است برای جلوگیری از عوارض بهتر است قبل از خواب مصرف شود و توصیه میشود بعد از مصرف کار دقیق و حساس مانند رانندگی انجام ندهید. این دارو باید با دوز هفتگی یک عدد از دو هفته قبل سفر تا چهار هفته بعد سفر مصرف شود.
جایگزین مفلوکین برای پیشگیری، داکسیسیکلین است
اگر به هر دلیلی نتوان از دارو مفلوکین برای پیشگیری از مالاریا استفاده کرد، داروی جایگزین داکسیسیکلین است. این دارو یک آنتیبیوتیک است با دوز صد میلیگرم روزانه برای پیشگیری از مالاریا مؤثر است. در کودکان زیر هشت سال و زنان باردار بعد از پانزده هفته ممنوع است. عوارض احتمالی داکسیسیکلین:
- برفک واژن
- اسهال
- حساسیت به نور
بهتر است دارو با دو لیوان آب مصرف شود و تا یک ساعت بعد از مصرف دراز نکشید. از دو هفته قبل سفر تا چهار هفته بعد سفر روزی یک عدد مصرف شود.
داروهای توضیح داده شده شایعترین داروهای پیشگیری از مالاریا بودند و استفاده از این داروها به طور روتین توصیه میشود.

جمعبندی
مالاریا یک بیماری انگلی است که از طریق نیش پشه آنوفل به انسان منتقل میشود. مالاریا بیماری اندمیک مناطق گرمسیری است. بعد از نیشزدن پشه آنوفل مالاریا در بدن تقسیم میشود و در سلولهای خون تکثیر میشود و با پارهکردن گلبول قرمز موجب پخششدن در خون میشود. علائم مالاریا ابتدا غیراختصاصی و شامل تب و بیحالی و خستگی و بدندرد است. بهتدریج علائم مالاریا اختصاصیتر میشود.
تبها بهصورت دورهای و در بیشتر موارد با فواصل زمانی منظم ایجاد میشود. در بزرگسالان معمولاً زردی رخ میدهد. عوارض شدیدتر مالاریا شامل مالاریای مغزی، کما، اسیدی شدن خون، کمخونی، افت قند خون و تشنج، افت فشارخون، انعقاد منتشر داخل عروقی و آبآوردن ریه و زجر تنفسی است.
بهترین راه، پیشگیری از مالاریا است. در سفر به مناطق اندمیک بهتر است از پشهبند و حشرهکش مخصوص و لباس مناسب استفاده کنید. داروی پیشگیرانه نیز توصیه میشود. داروی روتین پیشگیرانه در کشور ما قرص مفلوکین است و در موارد حساسیت به دارو یا منع مصرف از قرص داکسیسیکلین استفاده میشود.
در صورت ابتلا به مالاریا، تشخیص به کمک بررسی نمونه آزمایش خونی انجام میشود. درمان مالاریا به کمک داروی ترکیبی بر پایه آرتمیزینین انجام میشود و در صورت عدم توان مصرف داروی خوراکی، بستری و دریافت داروی تزریقی انجام میشود.