عامل ایجادکننده بیماری سل در کودکان، گروهی از باکتریها هستند که با نام مایکوباکتریوم شناخته میشوند. بیماری سل در کودکان جزو قدیمیترین بیماریهای شناختهشده است که در بسیاری از کشورهای جهان ریشهکن شده است. بیماری سل جزو یکی از علل اصلی مرگومیر شناخته شده است.
بسیار مهم است که بعد از تشخیص بیماری سل، درمان بهدرستی و کامل انجام شود. در صورت درمان اشتباه و یا ناقص در طی پنج سال پنجاهدرصد مرگومیر دارد. بیماری سل در کودکان توسط ذرات آلوده به باکتری که در محیط پخش میشوند منتقل میشود و درمان آن بر پایه چهار داروی آنتیبیوتیک است.
بیشتر بخوانید: بهترین درمان سوختگی پای نوزاد چیست؟
میزان بروز بیماری سل در کودکان در ایران چقدر است؟
آمار بروز بیماری سل در کودکان در ایران، کمتر از یکدهم آمار جهانی است. ایران با واکسیناسیون منظم کودکان تا حد زیادی از بیماری سل پیشگیری میکند؛ اما شیوع بالای سل در کشورهای همسایه مانند افغانستان و پاکستان میتواند آمار سل در ایران را بسیار تحتتأثیر قرار دهد. وجود آمار بالای مهاجرت از این کشورها به ایران میتواند کشور را در خطر افزایش آمار سل قرار دهد مخصوصاً در افرادی که به دلیل شغل خود مواجهه بالایی با این مهاجران دارند در ریسک خطر بیماری سل قرار دارند.

چگونه تماس با باکتری سل باعث ایجاد بیماری سل در کودکان میشود؟
معمولاً باکتری سل در ریه کودک زندگی میکند و با سرفه، عطسه و صحبتکردن باعث آلودهشدن افراد سالم میشود. در هر عطسه یا سرفه نزدیک به ۳۰۰۰ ذره عفونی حاوی باکتری سل در هوا پراکنده میشود که بهراحتی میتواند هر کودک سالمی را بیمار کند.
عوامل زیر در انتقال بیماری سل مؤثرند:
- احتمال تماس با کودک مبتلا به سر مسری
- میزان نزدیکی به کودک بیمار
- مدتزمان نزدیکی به کودک بیمار
- محیط تماس با کودک بیمار و شرایط تهویه محیط نگهداری کودک
معمولاً بیماری سل در کودکان آخرین تشخیصی است که پزشکان به آن فکر میکنند به همین دلیل زمان تشخیص و درمان معمولاً با تأخیر صورت میگیرد و مطالعات تخمین زده است که فرد مبتلا به بیماری سل قبل از آنکه بیماری را تشخیص بدهیم تا بیست نفر را میتواند بیمار کند.
پس از آنکه میکروب سل وارد بدن شما بشود احتمال آنکه بتواند بیماری ایجاد کند یا خیر کاملاً به ایمنی بدن شما بستگی دارد. بهطوریکه اگر بدن بتواند بهخوبی در برابر این میکروب از خودش حفاظت کند احتمال آنکه بیماری سل شروع شود تنها ده درصد است. یعنی از هر صدنفری که در معرض میکروب سل قرار میگیرند تنها ده نفر مبتلا خواهند شد.
از زمان شروع عفونت سل و ورود باکتری به بدن تا زمان شروع علائم مرحله حاد سل ممکن است فاصله زیادی باشد. در برخی شرایط که دفاع بدن مشکل دارد برای مثال بیماری مانند ایدز خطر فعالشدن سل بسیار بیشتر از سایر افراد است؛ بنابراین هر کسی که در معرض سل قرار گیرد مبتلا به عفونت سل میشود؛ اما اینکه علامتی از بیماری سل بدهد یا خیر به وضعیت سلامت و ایمن هرکس بستگی دارد.
در واقع بیماری سل در کودکان زمانی علامتدار میشود که ایمنی بدن شخص کاهش پیدا کند. تنها ده درصد موارد سل تبدیل به بیماری فعال میشوند. گفتیم که نقص ایمنی بدن ارتباط مستقیم با بیماری سل دارد. پس شرایط و بیماریهایی که باعث تضعیف ایمنی میشوند، باعث ریسک بالاتری برای بیماری سل میشود؛ مانند کسانی که مبتلا به ایدز هستند که بهاحتمال بیشتری بیماری سل فعال را نشان میدهند.
بهطورکلی کسانی که هر کدام از شرایط زیر را داشته باشند بیشتر مستعد بیمار شدن با باکتری سل و علامتدار شدن هستند:
- عفونت اخیر سل کمتر از یکسال قبل
- عفونت ایدز
- نارسایی مزمن کلیه
- دیابت
- استفاده از مواد مخدر تزریقی
- الکل و مصرف بالای آن
- داروهایی که ایمنی بدن را ضعیف میکند؛ مانند کورتون
- پس از پیوند کلیه و قلب
- سیگارکشیدن
- سوءتغذیه
علائم بیماری سل در کودکان چیست؟
بیماری سل در کودکان میتواند دو نوع مختلف از علائم را بدهد: علائم ریوی و علائم خارج ریوی که علائم خارج ریوی بیشتر در افراد با ایمنی ضعیف ایجاد میشود.
درگیری ریه در بیماری سل در کودکان چه علائمی ایجاد میکند؟
درگیری ریوی اولیه با بیماری سل در کودکان، ممکن است هیچ علامتی نداشته باشد و یا تب و درد قفسه سینه ایجاد کند. این درد قفسه سینه بیشتر با تنفس مرتبط است و در هنگام تنفس درد تشدید میشود. این نوع از عفونت ریوی بیشتر در کودکان مشاهده میشود.
عفونت سل بیشتر در مناطقی از ریه مشاهده میشود که تماس بالاتری با هوا دارند؛ یعنی مناطق پایینی و میانی ریه. گاهی ضایعات قرمزرنگ روی پاها مشاهده میشود. ممکن است بخش قرمز داخل پلک چشم، ملتهب شود و حتی ضایعات تاولی شکل نیز در داخل پلک دیده شود. ضایعات اولیه عفونت سل معمولاً خودبهخود خوب میشوند و ممکن است بعدها بهصورت یک بخش کوچک در تصاویر گرافی ریه مشاهده شود.
این سل اولیه در کسانی که سن کمتری دارند یا ایمنی ضعیف دارند ممکن است به سمت بیماری پیشرفته برود. اگر این سل اولیه پیشروی کند، منطقه کوچک درگیری اولیه بهسرعت بزرگ میشود و کانونهایی حفرهمانند در ریه ایجاد میکند که این حفرات در تصاویر ریه بهراحتی قابلمشاهده هستند.
گاهی عفونت اولیه ریه در بیماری سل به خون منتشر میشود و حتی ممکن است به سمت مغز کودک برود و باعث ایجاد مننژیت سلی بشود که این تغییرات در افرادی که ایمنی ضعیف دارند و یا مبتلا به بیماری ایدز باشند بیشتر است.
سل ثانویه چیست و چه علائمی دارد؟
اگر شما یکبار به سل مبتلا شدهاید و این عفونت در بدن شما پنهان مانده است، در صورت درگیری دوباره با بیماری سل عفونت ثانویه یا دو بار فعال شده سل ایجاد میشود. این بیماری نیز با تشکیل حفره در ریه و درگیری منتشر ریه همراه میشود. در این مرحله بیمار بهراحتی عفونت سل را در محیط پخش میکند؛ اما بعد از شروع درمان تمامی علائم مانند تب و سرفه بهبود مییابد.
علائم اولیه در این مرحله، تب در هنگام روز و تعریق در هنگام شب است. شما احساس بیاشتهایی میکنید، وزنتان کم میشود و بیحالی و ضعف زیادی دارید. سرفهها در ابتدا خشک هستند و فقط صبح وجود دارند؛ اما بهمرورزمان سرفه خلطدار میشود. در صورت تخریب شدید ریه و فرسایش عروق ریه، سرفهها با خلط خونی همراه میشوند که از علائم شایع سل است. اگر بیماری بخش زیادی از ریه را درگیر کند تنگی نفس ایجاد میشود.
سل در این مرحله ممکن است تغییراتی نیز در آزمایش خون ایجاد کند. کمخونی، افزایش فاکتور التهابی، افزایش گلبولهای سفید و افزایش پلاکت همگی از علائم آزمایشی این بیماری است.
علائم خارج ریوی بیماری سل در کودکان کدام است؟
تمام مناطق زیر میتوانند با سل آلوده بشوند و علامت مخصوص خود را ایجاد کنند:
۱. گرههای لنفاوی
درگیری گرههای لنفاوی از علائم شایع بیماری سل در کودکان است. این درگیری در کسانی که ایمنی ضعیف دارند و یا کودکان بیشتر مشاهده میشود. علامت اصلی این درگیری ورمکردن گره لنفاوی است که بیشتر در پشت گردن و یا بالای ترقوه مشاهده میشود. در ابتدا این درگیری بهصورت نقطهای است؛ اما با پیشرفت عفونت ممکن است نواحی ملتهب شوند و ترشحات پنیری شکل داشته باشند.
۲. پرده بین ریه و دیواره قفسه سینه که پلور نام دارد
اگر ریه با آلودگی سل تخریب شود و میکروبها به بخش خارجی ریه وارد شوند موجب آلودگی این فضا و تجمع ترشحات چرکی فراوان در آن میشوند که باعث درد شدید قفسه سینه هنگام تنفس میشود و به کمک تصویربرداری از ریه قابلتشخیص است. به کمک جراحی و تخلیه مواد چرکی از این فضا این مشکل درمان میشود.
۳. دستگاه ادراری تناسلی
در ده درصد موارد، بیماری سل ممکن است بخش ادراری تناسلی را نیز درگیر کند. ممکن است کسانی که این بیماری را میگیرند عفونت قبلی ریه با بیماری سل را هم داشته باشند. علائم شایع درگیری تناسلی ادراری شامل موارد زیر است:
- تکرر ادرار
- سوزش ادرار
- شبادراری
- خون در ادرار
- درد پهلوها
- درد شکم
ممکن است بیماری هیچ علامتی هم نداشته باشد و پس از ایجاد ضایعات وسیع تخریبکننده کلیه تشخیص داده شود. در بیشتر کسانی که این درگیری را دارند، در آزمایش ادرار خون مشاهده میشود.
برای تشخیص، سه مرتبه کشت ادرار تهیه میشود و این نمونه ادراری باید هنگام صبح گرفته شود.
سل دستگاه تناسلی بیشتر در خانمها مشاهده میشود. علائم آن شامل نازایی، دردهای لگنی و مشکلات قاعدگی است. این اندامها بسیار عالی به درمان دارو جواب میدهند و بهخوبی بهبود مییابند.
۴. مفاصل
درگیری بیشتر در مفاصلی رخ میدهد که وزن بدن را تحمل میکند. بیشترین عفونت در سه بخش ستون فقرات، لگن و زانو ایجاد میشود. این سل به دارو پاسخ میدهد؛ اما گاهی برای درمان لازم است جراحی شود.
۵. استخوانها
گاهی بیماری سل در کودکان باعث درگیری استخوانها و عفونت استخوانی میشود.
۶. مننژ
انتشار عفونت به مننژ باعث ایجاد مننژیت سلی میشود. علائم این مننژیت شامل سردرد شدید، گیجی، خوابآلودگی و سفتی گردن است. برای تشخیص آزمایش نمونه مایع مغزی نخاعی گرفته میشود.
۷. لایه خارجی قلب
اگر شما قبلاً به بیماری سل مبتلا شدهاید و اکنون شواهدی از درگیری لایه خارجی قلب یعنی پریکاردیت دارید، این درگیری میتواند ناشی از عفونت سل باشد. البته سل میتواند لایه عضلانی قلب را نیز درگیر کند که بسیار ناشایع و کشنده است و معمولاً تا زمان مرگ علت تشخیص داده نمیشود.
۸. لایه پردهای دور رودهها که پرده صفاق نام دارد
بهطورکلی درگیری دستگاه گوارش با سل شایع نیست. علائم شایع شامل درد در شکم، ایجاد تورم، انسداد، وجود خون در مدفوع و توده در شکم است. علاوه بر این علائم، علائم اصلی سل مانند تب و بیاشتهایی و کاهش وزن و عرق شبانه نیز بهطورشایعی در این افراد دیده میشود. برای تشخیص قطعی از پرده صفاق نمونهگیری میشود و آزمایش میشود.
بیماری سل در کودکان چگونه تشخیص داده میشود؟
درصورتیکه علائمی مشاهده شود که شک بالا به بیماری سل داشته باشیم، یک نمونه از خلط گرفته میشود. نمونه کشت خلط بهرایگان توسط مراکز بهداشت از شما گرفته میشود و جواب آن سریعاً آماده میشود.
در کودکان خردسال با سنین بسیار پایین گاهی بهصورت جایگزین فقط عکس ساده از ریه گرفته میشود و تست خلط بیشتر برای بزرگسالان انجام میشود. در عکس ریه کودک اگر کانون مشکوکی دیدیم درمان را شروع میکنیم و در صورت شک میتوانیم تست خلط انجام دهیم.
در صورت مثبتشدن جواب باید از تمام افرادی که ارتباط نزدیک با کودک شما دارند نیز تست گرفته شود و شاید لازم باشد برای آنها هم درمان شروع شود. گاهی علائم کودک شما کاملاً با بیماری سل مطابقت دارد؛ اما نمونه خلط منفی میشود. در این موارد یک تصویربرداری از ریه میتواند حفرات سل را نشان دهد. در صورت شک بالا به سل و نمونه کشت منفی هم درمان برای سل در کودک شما شروع میشود.

درمان بیماری سل در کودکان چیست؟
درمان بیماری سل در کودکان بر اساس شرایط شما و عوارضی که ممکن است در صورت شروع درمان مشاهده شود متفاوت است. اساس درمان به کمک چهار نوع آنتیبیوتیک است. قرصهای ترکیبی این داروها توسط مراکز بهداشت و درمان در اختیار شما قرار میگیرد. در کنار این داروها یک قرص ضد تهوع ویتامین ب ۶ نیز تجویز میشود.
ترکیب اصلی درمانی معمولاً چهار آنتیبیوتیک ایزونیازید، رفامپین، اتامبوتول و تیرازینامید است. این داروها را معمولاً بهمدت دوماه تجویز میکنند و سپس ترکیب دارویی دو دارویی را به مدت چهار ماه ادامه میدهیم. این داروها ممکن است عوارض متفاوتی داشته باشد. درصورتیکه عوارض مشاهده شود یا منع مصرف دارویی وجود داشته باشد با صلاحدید متخصص عفونی دوز دارو تنظیم میشود و یا داروی دیگری جایگزین میشود؛ اما رژیم دارویی اصلی بیماری سل همین ترکیبات است.
چگونه از بیماری سل در کودکان پیشگیری کنیم؟
- از کودکان مشکوک دور بمانید.
- بیمار سل را تا مدتی که پزشک تعیین میکند قرنطینه کنید.
- واکسن سل بهترین راه پیشگیری از بیماری سل است. واکسیناسیون بهموقع اهمیت بسیاری دارد.
- در صورت تماس با کودک مشکوک جهت اقدامات لازم با متخصص عفونی مشورت کنید
- هنگام ورود به مراکز درمانی و یا مراکز شلوغی مانند مترو سعی کنید حتماً از ماسک استفاده کنید و فاصله اجتماعی خود را تا جای ممکن با سایر افراد رعایت کنید و تا جای ممکن کودک خود را از فضاهای آلوده شلوغ دور نگهدارید.